ევროპისა და ევრაზიის საკითხებში სახელმწიფო მდივნის ყოფილი თანაშემწე და აშშ-ის ყოფილი ელჩი ჩრდილოეთ მაკედონიაში, ფილიპ რიკერი აცხადებს, რომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს ისტორიული შესაძლებლობა აქვთ, ომებითა და უნდობლობით სავსე ათწლეულების შემდეგ, სამშვიდობო შეთანხმებას მიაღწიონ. Independence Avenue Media-ს მთავარ რედაქტორ, ია მეურმიშვილთან საუბარში, რიკერი სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე ბოლოდროინდელ მოვლენებს განიხილავს. მათ შორისაა გავრცელებული ცნობა, რომ შეერთებული შტატები უსაფრთხოების და კომერციული მიზნებით, ე.წ. ზანგეზურის დერეფნის 100 წლით იჯარით აღაბას განიხილავს, რაც მხარეებს უკვე შესთავაზა.
რიკერი, რომელიც დიპლომატიური სამსახურის რამდენიმე საკვანძო თანამდებობაზე მუშაობდა და ასევე იყო კავკასიის მოლაპარაკებებში სახელმწიფო მდივნის უფროსი მრჩეველი, ხაზს უსვამს სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ურთიერთნდობის ამაღლებას. ის ამბობს, რომ ორი ქვეყნის ლიდერებს ერთმანეთთან ნდობის გარკვეულ ხარისხი უკვე აქვთ და ამას „ერთ-ერთ იმ ისტორიულ მომენტად“ მოიხსენიებს, „როცა ორი ლიდერის ხასიათმა, შესაძლოა, მართლაც რეალური პროგრესი მოიტანოს“.
მიუხედავად იმისა, რომ შეერთებულ შტატებს შეთავაზებული იჯარის დეტალები ოფიციალურად არ დაუდასტურებია, რიკერის თქმით, ვაშინგტონის აქტიური ჩართულობა, რეგიონის სტაბილურობისადმი მის ერთგულებას ასახავს. სომხეთი და აზერბაიჯანი კი, მისი შეფასებით, აცნობიერებენ, რომ სამშვიდობო შეთანხმების მისაღწევად „მოსკოვი არ სჭირდებათ“.
ინტერვიუ ჩაწერილია 2025 წლის 18 ივლისს და რედაქტირებულია სიცხადისა და შემოკლების მიზნით. სრულ ვიდეო შეგიძლიათ ნახოთ Independence Avenue Media-ს YouTube არხზე.
Independence Avenue Media მთავარი რედაქტორი ია მეურმიშვილი: როგორც სომხეთმა, ასევე აზერბაიჯანმა, დაადასტურა, რომ ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა მხარეებს ე.წ. ზანგეზურის დერეფნის უსაფრთხოებისა და ფუნქციონირების უზრუნველყოფის მიზნით, 100-წლიანი იჯარა შესთავაზა. გვითხარით მეტი ამაზე — რას წარმოადგენს ეს დერეფანი და რას ნიშნავს ეს სიახლე?
აშშ–ის სახელმწიფო მდივნის ყოფილი თანაშემწე ფილიპ რიკერი: აზერბაიჯანის გეოგრაფია მოიცავს ე.წ. ექსკლავს — ნახიჩევანს, [ასევე ცნობილია, როგორც ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა], რომელიც აზერბაიჯანის ტერიტორიასთან პირდაპირ არ არის დაკავშირებული და მისგან სომხეთის ტერიტორიითაა გამოყოფილი. ამ მონაკვეთის ყველაზე ვიწრო ადგილი, დაახლოებით, 30 კილომეტრია. აზერბაიჯანი წლების განმავლობაში ცდილობდა ქვეყნის ამ ორ ნაწილს შორის პირდაპირი კავშირის დამყარებას.
ეს საკითხი სომხეთ-აზერბაიჯანის მოლაპარაკებებში და განსაკუთრებით, სამშვიდობო მოლაპარაკებების კონტექსტში, ყოველთვის ერთ-ერთი მთავარი თემა იყო. აქ საუბარია სატრანსპორტო და საკომუნიკაციო გზების გაუმჯობესებაზე. შესაბამისად, ეს დერეფანი — იქნება ეს სარკინიგზო, საავტომობილო თუ ორივე ერთად — მოლაპარაკებების მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო, მაგრამ ამავდროულად საკამათო თემაც. სომხეთი შეშფოთებულია საკუთარი ტერიტორიის ნაწილზე, დერეფნის გამო, სუვერენიტეტის გარკვაულწილად დათმობით. აზერბაიჯანი კი ფოკუსირებულია უსაფრთხოებაზე იმ შემთხვევაში, თუ დერეფანზე კონტროლის მექანიზმი არ ექნება.
ყოველთვის, როდესაც მოლაპარაკებებში შეერთებული შტატები იყო ჩართული, მათ შორის მაშინაც, როცა მეც ვიყავი დისკუსიის მონაწილე, ყოველთვის ვცდილობდით ორივე მხარისთვის შეგვახსნებინა, რომ არსებობდა სხვადასხვა ვარიანტები — შესაძლებელი იყო ამ საკითხის გადაწყვეტა ტექნოლოგიების, მესამე მხარეების, საერთაშორისო ჯგუფების მეშვეობით, იქნებოდა ეს კერძო სექტორი, სხვა ქვეყნები თუ საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომლებიც შეძლებდნენ ამ ტიპის დერეფნის შექმნის პროცესის გამარტივებას.
ამიტომ, მიხარია, რომ თითქოს უკვე არსებობს გარკვეული იდეები და რომ ამ ორი ქვეყნის ლიდერები — აზერბაიჯანის პრეზიდენტი [ილჰამ] ალიევი და სომხეთის პრემიერ-მინისტრი [ნიკოლ] ფაშინიანი — პირისპირ ხვდებიან ერთმანეთს.
სასიამოვნოა, რომ ამერიკის შეერთებული შტატები კვლავაც სთავაზობს თავის დიპლომატიურ მხარდაჭერასა და შუამავლობას სამშვიდობო შეთანხმების მისაღწევად, რომელის შესახებაც მათ, სამუშაო დოკუმენტის სახით, მარტში, ფაქტობრივად უკვე წინასწარ განაცხადეს.
მეურმიშვილი: ფიქრობთ, რომ შეერთბული შტატების მიერ, ამ დერეფნის 100 წლით იჯარით აღება რეალისტური კონცეფციაა?
რიკერი: ვფიქრობ, ამ საკითხის გადაწყვეტის მრავალი ფორმულა და გზა არსებობს — იქნება ეს შეერთებული შტატების თუ კერძო სექტორის ჩართულობით. [მაგრამ], მთავარი აქ არის სუვერენიტეტი. სომხეთს არ სურს თავის ტერიტორიაზე სუვერენიტეტზე უარის თქმა.
აზერბაიჯანი კი ცდილობს ორი ნაწილის დაკავშირებას უსაფრთხოების უზრუნველყოფით. ჩემი აზრით, თუ გამოიყენებენ საერთაშორისო ჩართულობას — სხვა ქვეყნების ან კერძო ინსტიტუტების სახით — შესაძლებელია გამოსავლის პოვნა. ის, რაზეც პრესაშია საუბარი — და მე სხვა დეტალები არ მაქვს – წარმოადგენს იმ ბაზას, რაზეც მხარეებს შეუძლიათ ერთმანეთთან მოლაპარაკების გაგრძელება და სხვების დიპლომატიური მხარდაჭერით პროცესის დაწინაურება.
მეურმიშვილი: როგორ აღწერდით ამ პროექტს, როგორც მხოლოდ კომერციულს, თუ ფიქრობთ, რომ ის გარკვეულ გეოპოლიტიკურ გარდატეხას წარმოადგენს კავკასიის რეგიონში?
რიკერი: ცალსახად, ეს მხოლოდ კომერციულ ხასიათს სცდება. საქმე ეხება ქვეყნების მცდელობას მიაღწიონ საკუთარს მიზნებს… ეს ისტორიისა და გეოგრაფიის ნაწილია — არა მხოლოდ საბჭოთა პერიოდის, არამედ მას შემდეგ განვითარებული მემკვიდრეობისაც, საიდანაც პრაქტიკული გამოსავლების პოვნას ცდილობენ. დიახ, აქ არის კომერციული ასპექტიც — ვაჭრობა, ღიაობა. სომხეთი ამ მიმართულებით აქტიურად მუშაობს. მათი ინიციატივა ე.წ. „მშვიდობის გზაჯვარედინი“ საზღვრების ყველა მეზობელთან, მათ შორის, აზერბაიჯანთანაც გახსნას ითვალისწინებს, ვაჭრობისა და ხალხთა შორის ურთიერთობის ხელშესაწყობად. მაგრამ, ამისათვის საჭიროა უსაფრთხოება. ამისთვის საჭიროა ნდობა. და არ დაგვავიწყდეს — ეს რეგიონი ომებით არის გადაღლილი. ამ ორ ქვეყანას ერთმანეთთან უკიდურესად მტრული ურთიერთობა ჰქონდა, განსაკუთრებით ბოლო პერიოდში. ბოლო 40 წლის განმავლობაში, მათ ორი სასტიკი ომი ჰქონდათ ერთმანეთთან.
ახლა მათ მშვიდობისთვის ფორმულა აქვთ და დარჩენილია დეტალების შეთანხმება. მჯერა, რომ ორივე ლიდერს ამის უნარი აქვს და საერთაშორისო თანამეგობრობის მხარდაჭერით, იურისტების შემოქმედებითი მიდგომით — და რასაკვირველია, ტექნოლოგიების დახმარებით, რაც საზღვრებისა და საბაჟო პროცედურების კონტროლის საშუალებას იძლევა — მათ შეუძლიათ წინ წაიწიონ. ასე რომ, საკმაოდ ოპტიმისტურად ვარ განწყობილი.
მეურმიშვილი: როგორ აღწერდით ამ პროექტს, როგორც მხოლოდ კომერციულს, თუ ფიქრობთ, რომ ის გარკვეულ გეოპოლიტიკურ გარდატეხას წარმოადგენს კავკასიის რეგიონში?
რიკერი: ცალსახად, ეს მხოლოდ კომერციულ ხასიათს სცდება. საქმე ეხება ქვეყნების მცდელობას მიაღწიონ საკუთარს მიზნებს… ეს ისტორიისა და გეოგრაფიის ნაწილია — არა მხოლოდ საბჭოთა პერიოდის, არამედ მას შემდეგ განვითარებული მემკვიდრეობისაც, საიდანაც პრაქტიკული გამოსავლების პოვნას ცდილობენ. დიახ, აქ არის კომერციული ასპექტიც — ვაჭრობა, ღიაობა. სომხეთი ამ მიმართულებით აქტიურად მუშაობს. მათი ინიციატივა ე.წ. „მშვიდობის გზაჯვარედინი“ საზღვრების ყველა მეზობელთან, მათ შორის, აზერბაიჯანთანაც გახსნას ითვალისწინებს, ვაჭრობისა და ხალხთა შორის ურთიერთობის ხელშესაწყობად. მაგრამ, ამისათვის საჭიროა უსაფრთხოება. ამისთვის საჭიროა ნდობა. და არ დაგვავიწყდეს — ეს რეგიონი ომებით არის გადაღლილი. ამ ორ ქვეყანას ერთმანეთთან უკიდურესად მტრული ურთიერთობა ჰქონდა, განსაკუთრებით ბოლო პერიოდში. ბოლო 40 წლის განმავლობაში, მათ ორი სასტიკი ომი ჰქონდათ ერთმანეთთან.
ახლა მათ მშვიდობისთვის ფორმულა აქვთ და დარჩენილია დეტალების შეთანხმება. მჯერა, რომ ორივე ლიდერს ამის უნარი აქვს და საერთაშორისო თანამეგობრობის მხარდაჭერით, იურისტების შემოქმედებითი მიდგომით — და რასაკვირველია, ტექნოლოგიების დახმარებით, რაც საზღვრებისა და საბაჟო პროცედურების კონტროლის საშუალებას იძლევა — მათ შეუძლიათ წინ წაიწიონ. ასე რომ, საკმაოდ ოპტიმისტურად ვარ განწყობილი.
მეურმიშვილი: ფიქრობთ, რომ ეს დერეფანი სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამშვიდობო შეთანხმების ხელმოწერისთვის წინაპირობას წარმოადგენს? ეს საკითხი უკვე დიდი ხანია ფიგურირებს მოლაპარაკებებში.
რიკერი: ეს საკითხი წლების განმავლობაში იყო ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევა. როცა მე ვიყავი ჩართული მოლაპარაკებებში სახელმწიფო დეპარტამენტიდან და ვცდილობდით მხარეები დაგვეახლებინა, ყოველთვის ვხედავდით, რომ ეს იყო ერთ-ერთი თემა, რომლის მოგვარების საჭიროებაზეც ორივე თანხმდებოდა. როგორც უკვე ვისაუბრეთ, მათ განსხვავებული მიდგომები და შეშფოთებები ჰქონდათ. მაგრამ, სატრანსპორტო და საკომუნიკაციო გზების გახსნა თავიდანვე იყო სამშვიდობო პროცესის ფუნდამენტური პრინციპი — მათ ეს ვალდებულება აიღეს თითქმის სამი წლის წინ, როცა მხარეები ვაშინგტონში შეხვდნენ სახელმწიფო მდივნის შუამავლობით. იქ ისინი შეთანხმდნენ, რომ განაგრძობდნენ მოლაპარაკებებს, რათა შეექმნათ მარშრუტი აზერბაიჯანის ძირითადი ნაწილისა და ნახიჩევანის ექსკლავის დასაკავშირებლად და ანალოგიურად, სომხეთისთვის საზღვრის გადაკვეთის შესაძლებლობები აზერბაიჯანის ტერიტორიის გავლით, რაც ხალხთა თავისუფალი გადაადგილების საშუალებას შემქნიდა.
მეურმიშვილი: მოვლენები ძალიან სწრაფად ვითარდება, როგორც ალიევის და ფაშინიანის შეხვედრებისა და კომუნიკაციის თვალსაზრისით, ასევე რუსეთის მიმართულებითაც. განსაკუთრებით აზერბაიჯანსა და რუსეთს შორის ურთიერთობებში და რა თქმა უნდა, სომხეთსა და რუსეთს შორისაც. როგორ შეაფასებდით რუსეთის როლს ამ კონტექსტში?
რიკერი: არ დაგვავიწყდეს, რომ რუსეთი ახლა ძალიან გადართულია უკრაინაში პუტინის ომზე, რაც უზარმაზარ რესურსებს მოითხოვს და მისთვის უმთავრესი პრიორიტეტია. სამხრეთ კავკასიაში კი, რუსეთის ჩარევის გრძელი ისტორია არსებობს. ბოლო წლებშიც ვხედავთ მის მავნე გავლენას. აზერბაიჯანმაც და სომხეთმაც — არაფერს ვამბობ საქართველოზე, რომლის ტერიტორიების თითქმის 20 პროცენტი დღესაც ოკუპირებულია რუსეთის მიერ — გააცნობიერეს, რომ პუტინს და მის რეჟიმს არ აქვთ კავკასიის ქვეყნების ინტერესები მხედველობაში.
ვხედავთ, რომ სომხეთი ცდილობს დისტანცირებას მოსკოვისგან. თუმცა, მათ ტერიტორიაზე ჯერ კიდევ რჩებიან რუსი სამხედროები ბაზაზე. ასევე ვხედავთ, რომ აზერბაიჯანი საკუთარ პოზიციას შეუფარავად აფიქსირებს. პრეზიდენტმა ალიევმა მკაფიოდ გამოთქვა თავისი შეფასებები რუსეთის ქმედებებზე, მაგალითად, როდესაც რუსებმა აზერბაიჯანული სამგზავრო თვითმფრინავი ჩამოაგდეს, თუმცა თავიდან ცდილობდნენ პასუხისმგებლობის უარყოფას.
რუსეთი, პუტინის მმართველობის პირობებში, კვლავაც შეეცდება ამ პროცესებისთვის ხელის შეშლას. მათ გაყინული კონფლიქტების მოწონების გრძელი ისტორია აქვთ — რაც ხელს უშლის მშვიდობისა და პროგრესის მიღწევას, მაგრამ ეს უფრო აკმაყოფილებს რუსეთის ინტერესებს. ვფიქრობ, სომხეთმაც და აზერბაიჯანმაც იპოვეს საერთო ენა იმ მხრივ, რომ ხვდებიან, მოსკოვი აღარ სჭირდებათ, მიუხედავად იმისა, რომ ცდილობენ გაგებით მოეკიდნონ რუსეთის წარსულ როლს, განსაკუთრებით 2020 წლის ომის დასრულების პროცესში. ახლა ისინი დამოუკიდებლად მოქმედებენ.
დღეს ჩვენ ვხედავთ ორმხრივ ურთიერთობას სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის, ორ ლიდერს შორის, რომლებმაც ჩემი აზრით, ეს ისტორიული მომენტი შექმნეს, როცა ასეთი ხასიათის მქონე ადამიანებს რეალურად შეუძლიათ რაღაცის მიღწევა. მათ ერთმანეთთან ერთგვარ ნდობას მიაღწიეს. ეს რეგიონი უკიდურესი უნდობლობით გამოირჩევა. ნდობა თითქმის არ არსებობს და სწორედ ამ ადამიანური, პირდაპირი ურთიერთობებით არის შესაძლებელი ნდობის აღდგენა. მე ყოველთვის ვურჩევდი ორივე ლიდერს, რომ რაც შეიძლება ხშირად შეხვედროდნენ ერთმანეთს პირისპირ — არ იყო აუცილებელი ეს ვაშინგტონში, ბრიუსელში, ჟენევაში ან მოსკოვში მომხდარიყო — შეიძლება ეს მათ გვერდით, საქართველოში ყოფილიყო.
მაგალითად, აბუ-დაბი, სადაც ისინი გასულ კვირას შეხვდნენ, ახლოს მდებარეობს და კარგი ადგილია ამ საკითხებზე სასაუბროდ, რის შემდეგაც მათი წარმომადგენლები უკვე სხვა დონეებზე გააგრძელებენ მუშაობას. ასეთ შეხვედრებში შეიძლება შედიოდეს საზღვრების დემარკაციის საკითხები, ზუსტად იმ დერეფნის კონტექსტში, რაზეც ვსაუბრობდით და სხვა ნდობის აღსადგენი მექანიზმები, რომლებიც ვიმედოვნებთ, 2026 წელს მიგვიყვანს იქამდე, რომ ისინი, როგორც მარტში გამოაცხადეს, ხელს მოაწერენ სამშვიდობო შეთანხმებას.
ეს იქნება შესაძლებლობა მთელი სამხრეთ კავკასიისთვის — სამივე ქვეყნისთვის — რომ ისარგებლონ მშვიდობით, უსაფრთხოებით და საკუთარი როლის შესრულებით, როგორც სტრატეგიული ხიდი აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ვაჭრობისთვის, ინვესტიციების მოზიდვისთვის, ინფრასტრუქტურის განვითარებისთვის, ჩრდილოეთ-სამხრეთის დერეფნისთვის, შავი ზღვის პორტებისთვის და რასაკვირველია, ენერგეტიკისთვისა და მილიარდობით დოლარის ღირებულების მილსადენებისთვის, რომლებიც ამ რეგიონისთვის უკვე მრავალი ათეული წელია უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია.
მეურმიშვილი: ვნახოთ შეთანხმებას ხელი წელს თუ მოეწერება. სახელმწიფო მდივანმა მარკო რუბიომ მიანიშნა, რომ შესაძლოა შეთანხმება უკვე ახლოს იყოს, თუმცა კონკრეტული თარიღი არ დაუსახელებია. როგორ ფიქრობთ, რამდენად აქტიურად არის ჩართული შეერთებული შტატები ამ პროცესში? ვიცი, რომ ამჟამად მთავრობაში აღარ მუშაობთ, მაგრამ როგორ წარმოგიდგენიათ აშშ-ის როლი ამ პროცესში?
რიკერი: ვფიქრობ, შეერთბული შტატები კვლავაც აქტიურად არის ჩართული და ეს ჩართულობა არაერთი ადმინისტრაციის განმავლობაში გაგრძელდა. მე თავად ვმუშაობდი ამ რეგიონულ საკითხებზე ჯერ ტრამპის პირველი ადმინისტრაციის დროს, შემდეგ კი ბაიდენის მმართველობის პერიოდში, სანამ საჯარო სამსახურს დავტოვებდი. მიხარია, რომ ჩემი ყოფილი კოლეგები სახელმწიფო დეპარტამენტში, მათ შორის სახელმწიფო მდივანი რუბიოც, ამ პროცესში აქტიურად არიან ჩართული. მათ შორის არიან ჩართული პრეზიდენტის სხვა სპეციალური წარმომადგენლებიც — იქნება ეს სტივ უიტკოფი, ტომ ბარაქი, რომელიც თურქეთში ამერიკის ელჩია და ცოტა ხნის წინ სირიის საკითხებში პრეზიდენტის სპეციალურ წარმომადგენლადაც დაინიშნა. ბარაქმაც გამოთქვა დაინტერესება და ხაზგასმით აღნიშნა, რამდენად მნიშვნელოვანია ამ პროცესის წარმატებით დასრულება და რომ ამერიკის შეერთებული შტატები მზად არის, დაეხმაროს მხარეებს ისე, როგორც მათ კომფორტულად მიაჩნიათ, რათა წინ წაიწიონ სამშვიდობო გზაზე.
მეურმიშვილი: თურქეთი, რა თქმა უნდა, ძლიერი და გავლენიანი მოთამაშეა რეგიონში. ის აზერბაიჯანის ახლო მოკავშირეა და სომხეთთან დიპლომატიური ურთიერთობები არ აქვს. თუმცა, ბოლო დროს ვხედავთ, რომ ამ მიმართულებითაც წინსვლაა — ფაშინიანი შეხვდა თურქეთის პრეზიდენტ [რეჯებ ტაიპ] ერდოღანს. მიმდინარეობს დიალოგი. როგორ ფიქრობთ, სადამდე შეიძლება მივიდეს ეს პროცესი? არის შესაძლებლობა, რომ სომხეთსა და თურქეთს შორის დიპლომატიური ურთიერთობები აღდგეს და საზღვრები გაიხსნას?
რიკერი: ვფიქრობ, ეს შესაძლებელია. ეს ერთ-ერთი საკითხი იყო, რომელზეც სულ რამდენიმე წლის წინ, როცა თავად ვმონაწილეობდი პროცესში, საუბარი უკვე მიმდინარეობდა. თურქეთსა და სომხეთს გრძელი და რთული ისტორია აქვთ ერთმანეთთან, მაგრამ ისინი მეზობლები არიან. და როგორც მე ყოველთვის ვამბობ, გეოგრაფიას ვერ შეცვლი. გეოგრაფია მნიშვნელოვანია და ის ყოველთვის რეალობა იქნება. უსაფრთხო საზღვრები კი შესაძლებელია იქცეს ურთიერთობის განმტკიცების და ეკონომიკური აქტივობის, ვაჭრობისა და კეთილდღეობის ხელშემწყობ ინსტრუმენტად, ამისთვის კი საჭიროა ურთიერთობები და მექანიზმები, რომლებიც უსაფრთხოების უზრუნველყოფის საშუალებას იძლევა.
ანკარა და ერევანი ამას წლების განმავლობაში განიხილავდნენ. მაგრამ, მას შემდეგ, რაც აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის ომი ხელახლა დაიწყო, ვფიქრობ თურქეთმა ნაბიჯი უკან გადადგა. თურქეთი, რა თქმა უნდა, ბაქოს ახლო მოკავშრე იყო. მაგრამ ახლა, როდესაც სომხეთი და აჯერბაიჯანი ერთმანეთს უახლოვდებიან, ვფიქრობ, თურქეთმა ბაქოსგან მიიღო სიგნალი, რომ ისინი კომფორტულად გრძნობენ თავს, თუ თურქეთიც გადადგამს ამ ნაბიჯს. ვფიქრბ, თითოეულ ამ ლიდერს ესმის, რომ ამ გრძელვადიანი და გაყინული საკითხების გადაჭრა მნიშვნელოვანია.
ჩვენ ვნახეთ პრემიერ-მინისტრ ფაშინიანის ვიზიტი თურქეთში, სადაც ის პრეზიდენტ ერდოღანს შეხვდა. ეს ისტორიული მოვლენაა. ეს კიდევ ერთხელ აჩვენებს, რომ ფაშინიანი გაბედული და შორსმჭვრეტელი ლიდერია, რომელიც მზად არის პოლიტიკურ რისკებზე წავიდეს, საქმის წინ წასაწევად. ეს, რა თქმა უნდა, პირველი შემთხვევა არ იყო — ისინი საერთაშორისო ფორუმებზეც შეხვედრიან ერთმანეთს და ფაშინიანმა 2023 წელსაც იმოგზაურა თურქეთში. ეს იმ პროცესის გაგრძელებაა, რომელიც 2021 წელს დაიწყო — ორი ქვეყნის ურთიერთობების ნორმალიზაციის მცდელობა და განსაკუთრებით, საზღვრის პუნქტების გახსნის საკითხი.
მეურმიშვილი: თქვენ ახსენეთ ერთი საინტერესო და მნიშვნელოვანი ასპექტი, რომ ფაშინიანი, ყველა სხვა ლიდერთან შედარებით, ყველაზე დიდ პოლიტიკურ რისკზე მიდის. ამას ხშირად ვისმენთ, შეძლებს თუ არა ფაშინიანი საკუთარი პოლიტიკური მომავლის გადარჩენას? როგორ ფიქრობთ, რამდენად რისკიანია მისი პოზიცია და მიდის თუ არა ამ კურსზე?
რიკერი: ფაშინიანი ხელისუფლებაში დიდი მხარდაჭერით მოვიდა და ის ხელახლა აირჩიეს მაღალი მხარდაჭერი, მას მერეც კი, რაც სომხეთმა სასტიკი ომი წააგო. ვფიქრობ, ეს გამოწვეული იყო იმით, რომ სომეხ ხალხს მოსწონდა მისი ხედვა — როგორ გამოეყვანა ქვეყანა იმ მდგომარეობიდან, რომელშიც ის იმყოფებოდა დიდი ხანი. როგორც თვითონ პრემიერმა ფაშინიანმა მითხრა – „ჩვენ გვაქვს ქვეყანა. ეს არის ჩვენი ქვეყანა და უნდა ვიზრუნოთ მასზე. გვჭირდება მშვიდობა, გვჭირდება უსაფრთხოება და უნდა დავიწყოთ წინსვლა, ეკონომიკის მოდერნიზაცია და ჩვენი მომავლის ჩვენივე ხელით მართვა“. ვფიქრობ, მან ამაში მართლაც დიდი სიმამაცე აჩვენა.
სომხეთში არჩევნები ერთ წლში, 2026 წლის ივნისში გაიმართება. ამიტომ, ვნახავთ შიდაპოლიტიკური ტემპერატურის ზრდას — წამოიჭრება მეტი საკითხი, ბრალდებები, ოპოზიციის აქტიურობა, ასევე, სამწუხაროდ, რუსეთის და სხვების ჩარევაც. სწორედ ამიტომ ვიმედოვნებ, რომ პირველ რიგში სომხეთ-აზერბაიჯანის ხაზზე მოხდება გარღვევა. ვფიქრობ, რომ თუ ისინი მოახერხებენ განაცხადონ – „ჩვენ ვაცხადებთ ერთმანეთთან მშვიდობას“ — თუნდაც ბევრი ნაბიჯი დაგვრჩეს სრულფასოვან ურთიერთობამდე — ეს უკვე იქნება ზურგის ქარი იმისთვის, რომ ქვეყნები გადაერთონ ხალხისთვის რეალურად მნიშვნელოვან საკითხებზე: უსაფრთხოებაზე, ეკონომიკურ კეთილდღეობაზე, ვაჭრობაზე და ისეთ შესაძლებლობებზე, როგორიც არის, მაგალითად, ტექნოლოგიების სექტორი, სადაც სომხეთს რეალური პოტენციალი აქვს. ისინი ცდილობენ ეკონომიკის განვითარებას. მაგრამ, როგორც ზღვაზე წვდომის არ მქონე ქვეყანას, მათ სჭირდებათ შავი ზღვის პორტებთან და საზღვაო გასასვლელებთან კავშირი. ეს ყველაფერი ერთმანეთთან არის დაკავშირებული და მხოლოდ ერთად მოიტანს უკეთეს მომავალს ამ რთული რეგიონისთვის.
არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამ განტოლებაში კიდევ ერთი ქვეყანა, რომელიც ჯერ არ გვიხსენებია არის ირანი. ყველა თვალყურს ადევნებს მოვლენებს ირანში. ეს რთული სამეზობლოა, მაგრამ ვფიქრობ, რომ დიპლომატიური ძალისხმევით ამ რეგიონში მცხოვრები ხალხისთვის შესაძლებელია უკეთესი მომავლის ქონა.
მეურმიშვილი: მეგონა, იტყოდით, რომ ერთი ქვეყანა, რომელიც ჯერ არ გვიხსენებია, საქართველოა — ერთხელ კი ახსენეთ ის. როგორ ხედავთ საქართველოს როლს ამ პროცესში? სად ხედავთ საქართველოს იმ გარდამტეხ პროცესში, რომელსაც დღეს კავკასიაში ვხედავთ? როგორია თქვენი ხედვა საქართველოზე ამ კონტექსტში?
რიკერი: როგორც ადრე ვთქვი — გეოგრაფიას დიდ მნიშვნელობა აქვს და გეოგრაფიას ვერ შეცვლი. ისტორია შეიძლება განმარტო, შეიძლება შექმნა კიდეც, მაგრამ გეოგრაფია უცვლელია. ეს ქვეყნები მეზობლები იქნებიან და მათ მოუწევთ ამ საკითხებზე ერთად მუშაობა. ისტორიულად, საქართველოს ყოველთვის შეეძლო სამხრეთ კავკასიის ორივე მეზობელთან — სომხეთთან და აზერბაიჯანთან — კარგი ურთიერთობების შენარჩუნება. მაგალითად, როდესაც ომი დამთავრდა და სამშვიდობო პროცესის პირველი ეტაპი დაიწყო, საქართველომ და მისმა ხელისუფლებამ ძალიან ღირებული როლი ითამაშა. მე ახლოს ვთანამშრომლობდი მაშინდელ პრემიერ-მინისტრ ირაკლი ღარიბაშვილთან, რათა მხარეებს დავხმარებოდით მოლაპარაკებაში, რომ აზერბაიჯანს გაეთავისუფლებინა დაკავებული სომეხი ტყვეები. ეს იყო კრიტიკულად მნიშვნელოვანი როლი. საქართველომ ორივე მხარეს შესთავაზა თავისი დიპლომატიური რესურსი და შუამავლობა.
საქართველოს, რა თქმა უნდა, საკუთარი გამოწვევები აქვს, იქნება ეს დემოკრატიის კუთხით, მიმდინარე პროტესტების ფონზე, ასევე იმ კურსის გამო, რომელიც ამჟამინდელმა მთავრობამ აირჩია. ეს, რა თქმა უნდა, ზოგიერთისთვის სერიოზული შეშფოთების საგანია. მაგრამ, საბოლოო ჯამში, ამ სამ ქვეყანას მოუწევს მექანიზმების შემუშავება, რომელთა მეშვეობითაც ერთმანეთთან თანამშრომლობას შეძლებენ, რადგან ისინი ძალიან არიან ერთმანეთზე დამოკიდებული.
თურქეთი ამ პროცესში ძალიან დიდ როლს თამაშობს, როგორც ყველაზე დიდი ქვეყანა რეგიონში. ამას ემატება სხვა გეოპოლიტიკური ფაქტორები — უკრაინის ომი, მისი შედეგები და უკრაინის რეკონსტრუქცია. სწორედ ამ ყველაფრის გამო ხდება სამხრეთ კავკასია სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი სატრანზიტო დერეფანი ცენტრალური აზიიდან შავი ზღვისკენ — იქნება ეს ენერგო რესურსები, უკრაინის რეკონსტრუქცია, თუ სხვა. ეს ყველაფერი ერთი [სტრატეგიის] ნაწილი იქნება და საქართველომ ამას სერიოზული ყურადღება უნდა მიაქციოს. მას აქვს რეალური შესაძლებლობა, რომ შავი ზღვის პორტები ბევრად უფრო ეფექტური და მომგებიანი გახადოს. მაგრამ, ამისათვის აუცილებელია, რომ მეზობლებთან კარგი ურთიერთობა შეინარჩუნოს. იმედი მაქვს, რომ ამას ვიხილავთ, რომ ნაბიჯ-ნაბიჯ სამხრეთ კავკასიის სამივე ქვეყანა სარგებელს ნახავს რეგიონში მშვიდობის დამყარებით და ეკონომიკით, სადაც ისინი ერთმანეთზე არიან დამოკიდებული და სადაც გეოგრაფია მათთვის შეიძლება ძლიერ მხარედ იქცეს და არ იყოს ბარიერი.
მეურმიშვილი: თქვენი აზრით, რამდენად მნიშვნელოვანია, რომ თურქეთი უფრო აქტიურად ერთვება კავკასიაში?
რიკერი: სწორად აღნიშნეთ. ჩვენ ვხედავთ, რომ ისტორიული ტენდენციები კვლავაც იჩენს თავს. რუსეთისა და თურქეთის ურთიერთობები, ისტორიულად, როგორც ვიცით, რთული იყო — ომები, დაპირისპირება, იმპერიების გაფართოების მცდელობები. სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებმა ხშირად ამის გამო ფასი გადაიხადეს.
ვფიქრობ სასურველი იქნებოდა და ამის რეალური შესაძლებლობებიც არსებობს. ეს კონსტრუქციული ჩართულობაა. თურქეთს, უზარმაზარი ეკონომიკითა და გეოგრაფიული წვდომით რეგიონში — ბოსფორის გავლით შავი ზღვისკენ, სტამბოლის გავლით როგორც სავაჭრო, ეკონომიკური და კულტურული კერით —მნიშვნელოვანი როლი შეუძლია შეასრულოს. ამიტომაც მნიშვნელოვანია, რომ თურქეთმა სომხეთთან არსებული გამოწვევების გადალახვა შეძლოს, გააგრძელოს კარგი ურთიერთობა აზერბაიჯანთან, მაგრამ ამავდროულად აღიაროს, რომ აზერბაიჯანი სუვერენული სახელმწიფოა. ბევრი ვერ აცნობიერებს, რომ აზერბაიჯანი ოსმალეთის იმპერიის ნაწილი არ ყოფილა და თურქეთის მმართველობის ქვეშ არ ყოფილა, მიუხედავად იმისა, რომ ენითა და კულტურული ტრადიციებით, საერთო ელემენტები აქვთ.
ეს რეგიონი, როგორც იცით, ძალიან კომპლექსურია, უდიდესი ისტორიით, ასევე დიდი სიძულვილითა და უნდობლობით. მაგრამ, დროა ვცადოთ ამ მდგომარეობის შეტრიალება და ვფიქრობ, წინ პოზიტიური ისტორია ნეიძლება გველოდებოდეს.
მე მახარებს ისეთი ნიშნები, როგორიცაა ფაშინიანის ვიზიტი თურქეთში, ფაშინიანისა და ალიევის შეხვედრები აბუ-დაბიში სამშვიდობო პროცესის წინ წასაწევად. იმედი მაქვს, რომ საქართველოც ეცდება დაუბრუნდეს გზას, რომელზეც ისინი რეგიონში კონსტრუქციულ როლს თამაშობდნენ რეგიონში. ვისურვებდი, რომ ვიხილოთ შეცვლილი სამხრეთ კავკასია. ვფიქრობ, ამერიკის შეერთებული შტატები ამას მიესალმება — რადგან უკვე რამდენიმე ათწლეულია, სხვადასხვა ადმინისტრაცია ცდილობს მხარი დაუჭიროს ამ ქვეყნების წინსვლას და საკუთარი პოტენციალის რეალიზებას.
